ایسنا/اصفهان هوش مصنوعی در صنعت فرش، پلی میان سنت و نوآوری ایجاد کرده است. از طراحی‌های هوشمند تا تحلیل الگوها، این فناوری راهی تازه برای حفظ میراث هنری و بهبود تولید فراهم می‌کند.
فرش ایرانی، نه‌تنها یک کالای مصرفی یا زینتی، بلکه تجلی‌گاه لایه‌هایی از فرهنگ، هنر، اسطوره و مهارت مردمان این سرزمین است. هزاران گرهی که در بطن تار و پود آن نشسته‌اند، روایتگر حافظه تاریخی و زیبایی‌شناسی دیرپای ایرانی‌اند. با این حال، در جهانی که هر روزه در حال پوست‌اندازی فناورانه است، این هنر کهن نیز ناگزیر از بازتعریف خود در برابر ابزارها و امکانات نوین است.
تحول در فناوری‌های طراحی، تولید و حتی عرضه فرش، امروز افق‌های نویی را در برابر هنر-صنعت فرش گشوده است. از طراحی دیجیتال تا واقعیت افزوده، از چاپ سه‌بعدی نخ تا هوش مصنوعی، همه و همه در حال تغییر شیوه‌های آموزش، تولید و حتی درک ما از ماهیت فرش هستند. دیگر نمی‌توان صرفاً با تکیه بر سنت، در بازارهای جهانی دوام آورد؛ بلکه پیوندی هوشمندانه میان اصالت و نوآوری، رمز بقا و بالندگی فرش ایرانی است.
در این میان، نهاد دانشگاه و نظام آموزش عالی نقشی حیاتی دارد. دانش‌آموختگان رشته فرش، اگر به مهارت‌های فناورانه مسلح نشوند، در جهانی رقابتی که سرعت، دقت و تنوع حرف اول را می‌زند، جایگاه مؤثری نخواهند یافت. گفت‌وگو با استادان و صاحب‌نظران این حوزه می‌تواند نوری بیفکند بر مسیر آینده آموزش و اشتغال در این رشته؛ مسیری که اگرچه باید ریشه در خاک هنر کهن داشته باشد، اما سر آن باید در آسمان فناوری باشد.
دانشکده فرش در تلاش است تا با پژوهش‌های میان‌رشته‌ای، فناوری‌های نوین را با هنر سنتی تلفیق کند. اگر این روند به‌درستی هدایت شود، می‌تواند زمینه‌ای برای تقویت جایگاه فرش ایرانی در بازارهای جهانی فراهم کند. در همین راستا و به مناسبت هفته صنایع دستی با ایمان زکریایی، عضو هیئت علمی و معاون آموزشی دانشکده فرش دانشگاه هنر اصفهان به گفت‌وگو نشستیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
با توجه به تحولات اخیر در حوزه هوش مصنوعی، طراحی دیجیتال و فناوری‌های نوین بافت، دانشکده فرش چه برنامه‌هایی برای به‌روزرسانی محتوای آموزشی و تربیت نیروی متخصص در این زمینه دارد؟
تغییر در برنامه‌های آموزشی به‌سادگی اتفاق نمی‌افتد و نیازمند طی کردن یک فرایند پیچیده است. با این حال، تحولات فناوری‌های نو در حوزه فرش، به‌ویژه در بخش طراحی، این امکان را فراهم کرده که بتوانیم در برخی از سرفصل‌های دروس از افراد آگاه به فناوری‌های جدید بهره ببریم. به‌عنوان مثال، دانشجویان ما درسی با عنوان کاربرد کامپیوتر در طراحی فرش دارند. در این درس تلاش می‌کنیم از نیروهای خلاق و جوانی که با اصول طراحی در نرم‌افزارهای نوین آشنا هستند، استفاده کنیم تا دانشجویان را در حوزه طراحی به‌روز نگه داریم. علاوه بر این، در برخی از سرفصل‌های دروس که امکان بهره‌گیری از فناوری‌های جدید وجود دارد، با همکاری اساتید، به سمت طراحی دیجیتال و استفاده از نرم‌افزارهای نوین حرکت می‌کنیم. در ارتباط با هوش مصنوعی متأسفانه این فناوری هنوز ورود جدی به حوزه فرش نداشته است. در حال حاضر هوش مصنوعی بیشتر در هنرهای تجسمی مورد استفاده قرار گرفته تا هنرهای سنتی، همچنین ابزارهای هوش مصنوعی که برای طراحی برنامه‌ریزی شده‌اند، هنوز توانایی ورود جدی به طراحی فرش را ندارند.
با این حال، بر اساس رویدادهای اخیر در حوزه‌های مختلف هنری، به نظر می‌رسد که در آینده‌ای نه‌چندان دور، حضور هوش مصنوعی در این حوزه بسیار جدی خواهد شد. یکی از دغدغه‌های امروز در فناوری‌های مرتبط با طراحی و بافت فرش، همین مسئله هوش مصنوعی است که فعلاً در قالب پژوهش‌هایی مانند پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکترا تعریف شده است. نمونه‌هایی از این پژوهش‌ها با موضوعاتی مرتبط با فناوری‌های جدید و آینده‌پژوهی در حال مطالعه هستند تا بتوانیم سناریوها و برنامه‌های آتی را در زمینه هوش مصنوعی، طراحی و بافت فرش تدوین کنیم. با این حال، هنوز برنامه‌ای رسمی و جدی در این زمینه وجود ندارد.یکی از دلایل این موضوع، ساختار سنتی آموزش فرش است که در برابر فناوری‌های نو مقاومت نشان می‌دهد. با این حال انتظار می‌رود که با قدرت گرفتن ابزارهای فناورانه، تحولات مهمی در نگرش نسل جدید نسبت به طراحی و حتی بافت فرش رخ دهد.
هوش مصنوعی چگونه می‌تواند در فرایندهایی مثل طراحی الگوهای فرش ایرانی، تشخیص اصالت و قدمت آثار، یا تحلیل بازارهای هدف صادراتی مؤثر باشد؟
بدون تردید، آینده بسیاری از حوزه‌های عملیاتی و شناختی بشر توسط هوش مصنوعی برنامه‌ریزی خواهد شد. ورود هوش مصنوعی به حوزه فرش در حال حاضر بیشتر در قالب پژوهش‌ها و مطالعات صورت گرفته است. برنامه‌های آموزشی مرتبط نیز توسط اساتید دانشگاه و صاحبان دانش این حوزه ارائه شده‌اند. به نظر می‌رسد آگاهی از تأثیر هوش مصنوعی بر آینده هنر به‌ویژه فرش در حال شکل‌گیری است. مطالبه اساتید، پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی(کارشناسی ارشد و دکتری) برای آشنایی با ظرفیت‌های هوش مصنوعی، نویدبخش حضور جدی این فناوری در آینده‌ای نه‌چندان دور خواهد بود.
در حال حاضر، هوش مصنوعی هنوز به‌صورت جدی وارد حوزه طراحی فرش نشده است، اما پیش‌بینی می‌شود که این اتفاق به‌زودی رخ دهد. شاید این تحول ابتدا از سوی کشورهای رقیب، به‌ویژه در زمینه فرش ماشینی و طراحی آن، صورت بگیرد. به نظر می‌رسد که در آینده‌ای نزدیک، هوش مصنوعی به‌طور جدی وارد این عرصه شده و طراحی فرش ماشینی را تحت تأثیر قرار دهد. علت این امر آن است که فرش ماشینی، برخلاف فرش دستباف، ماهیتی کاملاً تکنولوژیک دارد و در برابر تغییرات فناورانه مقاومت نخواهد کرد، اما ورود هوش مصنوعی به فرش دستباف احتمالاً زمان‌برتر خواهد بود. با این حال طراحان جوان که آینده‌سازان این حوزه هستند، باید به‌تدریج با ظرفیت‌های این فناوری آشنا شوند.
هوش مصنوعی، به‌ویژه در حوزه ایده‌پردازی در طراحی فرش، می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. در حال حاضر هوش مصنوعی‌هایی که در سایر حوزه‌های هنری مانند هنرهای تجسمی به کار گرفته شده‌اند، قادر به ایده‌پردازی هستند. این فناوری می‌تواند به طراحان فرش کمک کند تا مفهوم یا ایده اصلی مدنظرشان را شکل دهند. با این حال هنوز فاصله زیادی تا جایگزینی هوش مصنوعی به‌عنوان طراح یا رنگ‌آمیز فرش وجود دارد. احتمالاً این تحول ابتدا در حوزه فرش ماشینی رخ خواهد داد. یکی از کاربردهای مهم هوش مصنوعی در حوزه فرش، تشخیص اصالت و قدمت آثار است. این فناوری می‌تواند در شناخت سبک‌ها و کمک به پژوهشگران و ارزیابان فرش برای تعیین منطقه و حوزه‌های مرتبط با یک نقشه فرش بسیار مؤثر باشد.
این حوزه ظرفیت قابل‌توجهی دارد و برخلاف برخی نگرانی‌ها، آسیبی به ساختار سنتی فرش وارد نخواهد کرد. بلکه می‌تواند در شناخت ویژگی‌های طرح و نقش مناطق مختلف کمک کند. حتی مردم عادی نیز می‌توانند با استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی، فرش مناسب فضای مدنظرشان را انتخاب کنند و اطلاعاتی درباره ویژگی‌های آن، مانند ردشمار(ظرافت فرش)، اصالت طرح و نقش و قیمت‌گذاری دریافت کنند.
یکی از مهم‌ترین عرصه‌هایی که هوش مصنوعی نه‌تنها آسیبی به فرش وارد نخواهد کرد، بلکه می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد، تحلیل بازار است. امروزه برخی پایگاه‌های اطلاعاتی جهانی، آمار صادرات و واردات فرش را به‌صورت مرتب جمع‌آوری می‌کنند. با استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی، می‌توان رفتار بازار، رقبا و اهداف صادراتی را تحلیل کرد. این حوزه نیازمند فناوری‌های ویژه‌ای است که احتمالاً از طریق تعامل بین‌رشته‌ای میان متخصصان فرش(دستباف و ماشینی)، متخصصان نرم‌افزار و هوش مصنوعی و تحلیلگران اقتصادی، به‌خوبی توسعه خواهد یافت. این همکاری میان‌رشته‌ای می‌تواند به صادرکنندگان و تولیدکنندگان فرش کمک کند تا برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت خود را در راستای تولید و عرضه فرش بهینه‌سازی کنند.
آیا نمونه‌هایی از این کاربردها در پروژه‌های دانشجویی یا پایان‌نامه‌ها دیده‌اید؟
متأسفانه تاکنون حداقل در دانشکده ما پژوهش‌های جدی در زمینه ظرفیت‌های هوش مصنوعی در این حوزه انجام نشده است. با این حال، در زمینه تحلیل بازار و استفاده از فناوری‌های جدید، پایان‌نامه‌هایی در حال انجام هستند که نتایج آن‌ها می‌تواند زمینه‌ساز بسیاری از اقدامات آینده باشد. همان‌طور که اشاره شد، تحقق این مهم نیازمند همکاری میان‌رشته‌ای میان حوزه‌های مختلف مرتبط با دانش فرش، زنجیره تولید و ارزش فرش است. این تعامل، بدون تردید، بسیار کارگشا خواهد بود.
ورود فناوری به یک هنر-صنعت سنتی مانند فرش چه فرصت‌ها و چالش‌هایی به‌همراه دارد؟ به‌ویژه در زمینه حفظ اصالت، هویت فرهنگی و پذیرش اجتماعی، دانشگاه چه نقشی در مدیریت این فرایند ایفا می‌کند؟
ورود تکنولوژی به هنر به‌ویژه هنر صنعتی مانند فرش دستباف، امری اجتناب‌ناپذیر است. شاید ۲۰۰ یا ۲۵۰ سال پیش، تکنولوژی فرش همان روش‌های سنتی بود که امروز با آن‌ها روبه‌رو هستیم، اما به‌مرور، ماشین‌آلاتی مانند دستگاه‌های ژاکارد و بعدها دستگاه‌های تخصصی تولید فرش دستباف در دنیا شکل گرفتند. کشورهای صنعتی مانند انگلستان و فرانسه و به‌طور کلی کشورهای اروپایی، راحت‌تر با این تغییرات مواجه شدند، به‌گونه‌ای که تولید فرش دستباف در بسیاری از این مناطق از بین رفت و فرش ماشینی جایگزین آن شد، اما در سرزمین‌های شرقی، مانند ایران، ترکیه، قفقاز و آسیای مرکزی که دارای سنت‌های ریشه‌دار در این حوزه هستند، مقاومت بیشتری در برابر این تغییرات صورت گرفت. با این حال ایران نیز که یکی از مهم‌ترین مناطق تولید فرش دستباف است، نتوانست در برابر تکنولوژی فرش ماشینی مقاومت کند.
حدود ۳۰ سال پیش، کمتر کسی تصور می‌کرد که کامپیوتر و نرم‌افزارهای تخصصی طراحی بتوانند جایگزین طراحی دستی شوند. در ابتدا، مخالفت‌هایی با این تغییرات صورت گرفت، همان‌طور که در گذشته، استفاده از رنگ‌های شیمیایی به‌جای رنگ‌های گیاهی مقاومت‌هایی روبه‌رو شد، اما نکته مهم این است که تکنولوژی بدون تردید نفوذ خواهد کرد و عرصه را برای کسانی که تفکر سنتی دارند، تنگ خواهد کرد. مقاومت در برابر تکنولوژی، راه‌حل مناسبی نخواهد بود. بلکه باید با برنامه‌ریزی هوشمندانه و نظام‌مند، ورود آن را مدیریت کرد. ما باید ظرفیت‌های تکنولوژی را بشناسیم و در بخش‌هایی که می‌تواند به فرایند تولید کمک کند و امکان تنوع بیشتر در فرش را فراهم سازد، از آن بهره ببریم. با این حال، خط قرمزهایی وجود دارد؛ تکنولوژی نباید جایگزین کامل انسان شود. هوش مصنوعی و سایر فناوری‌های نوین باید در راستای تقویت موقعیت فرش به کار گرفته شوند، نه حذف نقش انسانی در این هنر.
امروزه، حوزه فرش به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود؛ فرش ماشینی که این حوزه کاملاً تکنولوژیک است و استفاده از ابزارهای فناورانه برای بهبود کیفیت آن نه‌تنها اشکالی ندارد، بلکه بسیار مطلوب است، فرش‌های دستباف تجاری که در این بخش، تکنولوژی می‌تواند تا حدی وارد شود، اما باید مراقب بود که هویت فرهنگی و هنری این فرش‌ها تحت تأثیر قرار نگیرد و فرش‌های هنری و ویژه که این دسته از فرش‌ها زاییده ذهن خلاق انسان هستند و مفهوم هنر را به‌طور واقعی متجلی می‌کنند.
ورود تکنولوژی به این حوزه باید با حساسیت و سخت‌گیری ویژه صورت گیرد.
فرش‌های هنری، برخلاف فرش‌های ماشینی و تجاری، باید اصالت و خلاقیت انسانی را حفظ کنند. در این حوزه، تکنولوژی تنها تسهیل‌گر خواهد بود و هرگز نمی‌تواند جایگزین انسان شود. دانشگاه‌ها باید برای هر سه حوزه برنامه‌ریزی ویژه داشته باشند. بااستعدادترین و توانمندترین فارغ‌التحصیلان باید به سمت فرش‌های هنری سوق داده شوند، زیرا این فرش‌ها تک و خاص هستند و تکرارپذیری انبوه ندارند. هرکدام از این آثار، سنت، فرهنگ و خلاقیت انسانی را به نمایش می‌گذارند.
استفاده از فناوری‌های نوین به‌جای انسان، خطرناک و نامطلوب خواهد بود. هنر، ماهیتی دارد که پذیرای جایگزینی کامل توسط تکنولوژی نیست. هنرمند، طراح فرش، نقاش فرش و بافنده فرش باید همواره از تکنولوژی جلوتر باشند و بتوانند نواقص آن را پوشش دهند.
در برخی موارد، تکنولوژی می‌تواند کمک‌کننده باشد، اما نباید جایگاه هنرمند را تصاحب کند. به‌عنوان مثال، در نگارگری، رنگ‌های قدیمی از مواد معدنی و طبیعی استخراج می‌شدند، اما امروزه رنگ‌های شیمیایی با کیفیت بالا تولید شده‌اند که هنرمندان درجه‌یک از آن‌ها استفاده می‌کنند.
در حوزه فرش‌های هنری نیز، اگر تکنولوژی تسهیل‌گر باشد و به هنرمند کمک کند تا ذهنیت خود را راحت‌تر به اثر هنری تبدیل کند، قابل‌پذیرش خواهد بود، اما هرگز نباید جای هنرمند را بگیرد. حتی در حوزه‌هایی مانند تولید صدا توسط هوش مصنوعی، هنوز می‌توان خشکی و ربات‌گونه بودن آن را تشخیص داد. در هنر نیز همین‌طور است؛ ظرافت‌ها و خلاقیت‌هایی که یک هنرمند می‌تواند در اثر خود ایجاد کند، توسط تکنولوژی قابل‌جایگزینی نیستند. در آینده نزدیک، تکنولوژی نمی‌تواند جایگاه هنرمند را تصاحب کند. بنابراین، هنرمندان باید تکنولوژی‌های نوین را بشناسند و همواره جلوتر از آن‌ها حرکت کنند تا کیفیت آثار هنری حفظ شود.
با توجه به ظهور ابزارهایی مانند واقعیت افزوده، چاپ سه‌بعدی نخ و الگوریتم‌های یادگیری ماشین، چشم‌انداز شما برای آینده آموزش و اشتغال دانش‌آموختگان فرش در دهه پیش‌رو چیست؟
ابزارهای فناورانه مانند واقعیت افزوده، چاپ سه‌بعدی و الگوریتم‌های یادگیری ماشین، امروزه در بسیاری از حوزه‌های تولید وارد شده‌اند و بدون تردید در آینده‌ای نه‌چندان دور حضور آن‌ها در صنعت فرش نیز قابل مشاهده خواهد بود. با این حال نظام آموزش هنر به‌ویژه آموزش فرش باید همگام با تکنولوژی به‌روز شود تا دانشجویان و دانش‌آموختگان بتوانند در سه حوزه اصلی فرش، یعنی فرش‌های ماشینی(کاملاً تکنولوژیک)، فرش‌های اقتصادی و فرش‌های هنری با شناخت این ابزارها خود را برای آینده آماده کنند.
چالش‌های نظام آموزش عالی در برابر تکنولوژی وجود دارد. متأسفانه به دلیل نگاه بازدارنده و محافظه‌کارانه نسبت به فناوری‌های جدید، نظام آموزش عالی ما برنامه ویژه‌ای برای این ابزارهای تکنولوژی ندارد. هرچند در مقایسه با سال‌های گذشته، آموزش عالی در حوزه فرش به‌روزتر شده است، اما هنوز نتوانسته خود را با تحولات جهانی، به‌ویژه تغییرات قرن ۲۱ در حوزه تکنولوژی سازگار کند.
دانش‌آموختگان ما اگر صرفاً به ساختار آموزشی دانشگاه متکی باشند، آمادگی کافی برای مواجهه با تحولات جدید و ظهور ابزارهای نوین را نخواهند داشت. اما آموزش‌های مکمل مانند کارگاه‌های تخصصی، حضور دانشجویان در آتلیه‌های طراحی مدرن، و تعامل با متخصصان به‌روز می‌تواند تأثیرگذار باشد. یکی از ظرفیت‌های مهم در این زمینه، درس کارآموزی است. اگر برای این درس برنامه‌ریزی ویژه‌ای صورت گیرد، می‌توان از آن برای جبران برخی از نقصان‌های نظام آموزشی بهره برد.
هرچه جلوتر می‌رویم، ورود تکنولوژی سریع‌تر و گسترده‌تر خواهد شد، و هیچ‌کس نمی‌تواند جلوی رشد آن را بگیرد. مهم‌ترین ابزار برای مصون ماندن از آسیب‌های تکنولوژی در آینده فرش دستباف، به‌ویژه در بخش اشتغال دانش‌آموختگان، آشنایی آن‌ها با این فناوری‌هاست. فارغ‌التحصیلان باید براساس علایق، نیازها و نگاه تخصصی خود، در یکی از سه حوزه فرش‌های ماشینی، فرش‌های اقتصادی یا فرش‌های هنری فعالیت کنند. شناخت تکنولوژی نه‌تنها به آن‌ها کمک می‌کند تا از ظرفیت‌های آن بهره ببرند، بلکه نواقص و محدودیت‌های فناوری را نیز شناسایی خواهند کرد.
در بخش‌هایی که تکنولوژی ضعف دارد و نمی‌تواند جایگزین انسان شود، هنرمندان و فارغ‌التحصیلان رشته فرش می‌توانند با ورود به این عرصه‌ها، نواقص را پوشش دهند و از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کنند. تکنولوژی یک واقعیت انکارناپذیر است و حرکت آن شتابنده خواهد بود. همان‌طور که فناوری‌های نوین وارد حوزه‌های مختلف هنر شده‌اند، بدون تردید، حوزه فرش نیز تحت تأثیر آن قرار خواهد گرفت.
در آینده‌ای نزدیک، طراحی، اقتصاد و کنترل کیفیت فرش می‌توانند از ابزارهای فناورانه مانند هوش مصنوعی و ابزارهای دیجیتال بهره ببرند تا کیفیت تولید فرش‌ها افزایش یابد، هزینه‌های تولید کاهش پیدا کند و رصد و برنامه‌ریزی بازار بهینه‌تر شود. با توجه به اینکه فرش دستباف یک محصول گران‌قیمت است و تولید آن نیازمند زمان و سرمایه قابل‌توجهی است، می‌توان از هوش مصنوعی برای شناخت بازارهای هدف و بهبود فروش استفاده کرد. در فرایند تولید، خطاهای بافنده در حین بافت یکی از چالش‌های مهم است. ابزارهای هوشمند و هوش مصنوعی می‌توانند این عیوب را در همان مراحل اولیه شناسایی کنند و امکان رفع نقص سریع‌تر را فراهم سازند. در هر سه حوزه فرش می‌توان از تکنولوژی برای ارتقای کیفیت استفاده کرد، البته با در نظر گرفتن محدودیت‌های هر بخش.
