هوش مصنوعی و تولید علم؛ نجات یا نابودی؟

شیراز – ایرنا – هوش مصنوعی به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌ها، توانسته در عرصه‌های مختلف تخصصی به دستیاری پرکار برای پژوهشگران تبدیل شود و حتی بخش‌هایی از فعالیت‌ آنها را به عهده بگیرد؛ با گسترش استفاده از تکنولوژی یاد شده در تولید علم، این پرسش تامل برانگیز مطرح شده که هوش مصنوعی قرار است کدام مشکلات را در این حوزه حل کند و در آینده پژوهشگران، این فناوری را هدایت می‌کنند یا برعکس؟

به گزارش ایرنا هوش مصنوعی به عنوان پیامد پیشرفت‌های روزافزون در الگوریتم‌ها، داده‌کاوی و تحلیل داده‌ها جایگاه قابل توجهی را در فرآیند تولید علم کسب کرده است؛ این تکنولوژی هر روز بیش از گذشته اثرگذاری خود را در حوزه علم تثبیت کرده و بسیاری از دانشجویان، پژوهشگران و محققان نیز با بهره‌گیری از قابلیت‌های گسترده آن، بخشی از کار خود را به این تکنولوژی سپرده‌‎اند.

این رویه هر چند آثار غیر قابل انکاری را در تسهیل فرآیند تولید علم به همراه دارد اما نگرانی‌هایی را هم به همراه دارد که دکتر حمیدرضا پورقاسمی، استاد دانشگاه شیراز و دانشمند یک درصد دنیا در سال ۲۰۲۴ در نشستی تخصصی با محوریت «تفکر درست برای استفاده از ابزارهای مولد هوش مصنوعی» به آن پرداخت.

او در این نشست که با هدف بررسی علمی و انتقادی فرصت‌ها، تهدیدها و الزامات اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی در عرصه‌های پژوهشی، دانشگاهی و آموزشی برگزار شد، گفت: داشتن ذهنیت صحیح نسبت به ابزارهای مولد هوش مصنوعی ضروری است و دانشگاهیان باید با نگاهی انتقادی و واقع‌بینانه به این پدیده نوظهور توجه کنند.

هوش مصنوعی کدام مشکل تولید علم را حل می‌کند؟

در این نشست، واقعیت‏‌های تلخ و امیدبخش استفاده از هوش مصنوعی در تحقیقات علمی و مزایای تحول‏ آفرین این فناوری به بحث و بررسی گذاشته شد و پورقاسمی در همان ابتدا این سوال کلیدی را مطرح کرد که «چه مشکلی در علم وجود دارد که هوش مصنوعی می‌خواهد آن را حل کند؟»

نقاط قوت هوش مصنوعی شامل افزایش بهره‌وری، تسهیل ترجمه، اصلاح نگارشی، ایده‌پردازی و بررسی منابع است و ضعف‌های این فناوری را می‌توان در تولید اطلاعات نادرست، تضعیف مهارت تفکر و سوگیری در ارجاع‌دهی خلاصه کرد.

به گفته پورقاسمی یکی از بخش‌های کلیدی مساله شکاف زبانی در تولید علم است؛ آمارهای مستند نشان می‌دهد که بسیاری از پژوهشگران به‌ویژه محققان غیر انگلیسی‌زبان، با موانع زبانی برای نگارش مقاله‌های علمی مواجه هستند.

او گفت: براساس داده‌های موجود، پژوهشگران غیر انگلیسی زبان به‌طور متوسط تا ۹۰ درصد بیشتر از همتایان خود برای نگارش مقاله وقت صرف می‌کنند، زمان نگارش پروپوزال‌ها و درخواست‌های پژوهشی برای این افراد، تا بیش از ۵۰ درصد بیشتر گزارش شده و با این همه نرخ عدم پذیرش مقالات این گروه نیز تا ۲.۵ برابر بالاتر است.

به بیان استاد دانشگاه شیراز، همین امر موجب شده که فشار مضاعفی برای نوشتن و انتشار بر دوش پژوهشگران قرار گیرد؛ فشاری که در برخی موارد منجر به ترک مسیر دانشگاهی و حتی خروج کامل از دنیای علم شده است .به گفته او تسهیل ترجمه و اصلاح نگارشی یکی از موارد استفاده از هوش مصنوعی در محیط‌های علمی است تا جایی که داده‌ها نشان می‌دهد ۷۸ درصد کاربران از هوش مصنوعی برای ویرایش نوشته‌های خود استفاده کرده‎‌اند.

پور قاسمی عنوان کرد: آمارها نشان می‌دهد که ۷۸ درصد کاربران، از ابزارهای هوش مصنوعی برای ویرایش، ۷۱ درصد برای ایده‌پردازی و ۶۹ درصد برای بازبینی منابع پژوهشی خود استفاده می‌کنند .

ضعف و قوت‌های استفاده از هوش مصنوعی در تولید علم

این دانشمند یک درصد دنیا در سال ۲۰۲۴ معتقد است که به طور خلاصه نقاط قوت هوش مصنوعی شامل افزایش بهره‌وری، تسهیل ترجمه، اصلاح نگارشی، ایده‌پردازی و بررسی منابع است و ضعف‌های این فناوری را می‌توان در تولید اطلاعات نادرست، تضعیف مهارت تفکر و سوگیری در ارجاع‌دهی خلاصه کرد.

او گفت: این فناوری فرصت‌هایی مانند شتاب‌بخشی به مراحل تحقیق، ارتقای کارایی آموزشی و تولید دانش ایجاد می‌کند اما باید به تهدیدهای آن از جمله کاهش رضایت شغلی، رشد تخلفات علمی، انحراف در نوآوری و اثرات نامطلوب اجتماعی نیز توجه داشت.

هر چند نمی‌توان از توانایی هوش مصنوعی در ترجمه، ویرایش، بررسی اطلاعات و حتی ایده‌پردازی چشم پوشید، اما به گفته استاد دانشگاه شیراز نباید از تهدیدهای آن برای دنیای علم، از جمله تولید اطلاعات نادرست، سوگیری زبانی، کاهش تفکر انتقادی و ارجاعات جعلی نیز غافل شد.

دست‌کم ۲۳ نویسنده در سال ۲۰۲۴ به‌طور میانگین روزانه بیش از یک مقاله منتشر کرده‌اند.

آنطور که پورقاسمی آمار داد، تعداد مقالات بازپس گرفته شده ( Retraction ) در سال ۲۰۲۳ از مرز ۱۰ هزار مقاله عبور کرده، در حالی‌ که سه هزار و ۵۰۰ ارجاع به مقالات جعلی انجام شده است و دست‌کم ۲۳ نویسنده در سال ۲۰۲۴ به‌طور میانگین روزانه بیش از یک مقاله منتشر کرده‌اند.

او گفت: استفاده از هوش مصنوعی در تولید مقالات جعلی ، بویژه در حوزه مالی نوعی زنگ خطر را برای جوامع علمی به صدا درآورده است؛ طوریکه به گفته پروفسور دیوید آتور از دانشگاه MIT ، «استفاده بدون قاعده از هوش مصنوعی نه تنها خجالت‌آور، بلکه دردناک است».

سیاست ناشران بزرگ علمی دنیا در قبال هوش مصنوعی؛ مسئولیت با نویسنده است

در این نشست علمی همچنین در مورد موضع ناشران بزرگ علمی همچون Nature ، Elsevier ، Taylor & Francis ، SAGE و Springer در برابر هوش مصنوعی نیز بحث شد.

به گفته پورقاسمی، این ناشران برای استفاده از هوش مصنوعی سیاست‌های شفافی را بر اساس هشت اصل کلیدی اخلاقی شامل عدالت، شفافیت، مسئولیت‌پذیری ، حفظ حریم خصوصی ، ایمنی، فراگیری، طراحی انسان‌محور و پایداری محیط زیستی تدوین کرده‌اند.

این دانشمند یک درصد دنیا در سال ۲۰۲۴ اظهار کرد: به طور کلی می‌توان گفت که ناشران بزرگ علمی دنیا بر مسئولیت کامل نویسنده در قبال محتوای ارائه شده تاکید دارند.

هوش مصنوعی و آینده تعاملات انسانی؛ از زندگی تا تولید علم

آنچه در چشم‌انداز اندیشمندان از آینده تکنولوژی هوش مصنوعی، مشترک است، اینکه هوش مصنوعی اینجا است که بماند و آنچه امروز می‌بینیم، تنها آغاز راه است.

پورقاسمی در پایان ارائه خود از حضور هوش مصنوعی در زندگی عمومی مردم بویژه دنیای تولید علم، این پرسش را مطرح کرد که آیا در ادامه این ما هستیم که فناور ی را هدایت خواهیم کرد و یا هوش مصنوعی زندگی و فعالیت ما را شکل خواهد داد؟

این دانشمند یک درصد دنیا در ۲۰۲۴، با اشاره به برخی از نگرانی‌های موجود از جمله جعل هویت، از دست رفتن ارتباطات انسانی و ناتوانی عموم مردم در درک نحوه عملکرد هوش مصنوعی، گفت: آینده علم، پژوهش و آموزش با هوش مصنوعی نوشته خواهد شد، اما هنوز این ما هستیم که باید تصمیم بگیریم چگونه از آن استفاده کنیم.