قرارداد اختیار معامله یا آپشن، یکی از موضوعات پیچیده در دنیای بازارهای مالی است و به عنوان ابزاری مشتقه شناخته می‌شود که فعالان این بازار می‌توانند آن را خرید و فروش کنند. این قرارداد که میان خریدار و فروشنده اوراق منعقد می‌شود، به خریدار این امکان را می‌دهد که با پرداخت مبلغی به فروشنده، حق انجام یک معامله مشخص در آینده را به دست آورد. این ابزار مشتقه تنها در بازارهای مالی کاربرد ندارد، بلکه در زندگی روزمره نیز نقش‌های متنوعی ایفا می‌کند. در این مقاله که توسط آکادمی استاد ترید تهیه شده، به بررسی انواع مختلف قراردادهای اختیار معامله در بورس و نحوه خرید و فروش آن‌ها می‌پردازیم.
قرارداد اختیار معامله چیست؟
اختیار معامله به معنای قراردادی است که میان خریدار و فروشنده برقرار می‌شود و به خریدار این امکان را می‌دهد که با قیمت مشخصی و در زمان معین، یک دارایی خاص را خرید یا فروش کند. این تعریف به وضوح نشان می‌دهد که خریدار در استفاده از این حق آزاد است و هیچ الزامی برای انجام معامله ندارد. برای به دست آوردن این حق، خریدار باید مبلغی مشخص را به فروشنده پرداخت کند. در عوض، فروشنده متعهد می‌شود که در صورت درخواست خریدار، دارایی مورد نظر را به او بفروشد یا از او خریداری کند. برای اطمینان از اجرای قرارداد، فروشنده مبلغی را به عنوان وجه تضمین در کارگزاری بورس یا اتاق پایاپای سپرده‌گذاری می‌کند.
اختیار معامله شامل چهار عنصر اصلی است که در هر قرارداد مشخص می‌شوند:
1. **نوع قرارداد اختیار معامله**: که می‌تواند اختیار خرید (Call) یا اختیار فروش (Put) باشد.
2. **دارایی پایه**: این دارایی، همان موردی است که خریدار اختیار معامله حق دارد آن را خرید یا فروش کند.
3. **زمان سررسید**: این به بازه زمانی اشاره دارد که در آن خریدار می‌تواند از حق خود استفاده کند.
4. **قیمت اعمال**: این قیمت، مبنای انجام معامله در زمان سررسید است.
5. **قیمت اختیار**: مبلغی است که خریدار در ابتدا برای به دست آوردن این حق به فروشنده پرداخت می‌کند.
این عوامل اساسی در تعیین شرایط و مشخصات یک قرارداد اختیار معامله نقش دارند.
تاریخچه اختیار معامله
به احتمال زیاد می‌توان گفت که نخستین قراردادهای اختیار معامله در زمینه کشاورزی زیتون و فرآیند استخراج روغن مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در آن زمان، به علت تغییرات محیطی و اقلیمی، تولید زیتون در هر سال متفاوت بود. برخی سال‌ها، تولیدکنندگان زیتون از سود خوبی برخوردار می‌شدند، در حالی که در سال‌های بعد ممکن بود با ضرر روبرو شوند. تالس، فیلسوف یونانی، با مالکین دستگاه‌های روغن‌کشی قراردادی جالب منعقد کرد. برداشت زیتون در فصل بهار انجام می‌شد و تالس در فصل زمستان با پرداخت مبلغی، دستگاه‌های روغن‌کشی را برای فصل بهار به قیمتی که در زمان تنظیم قرارداد مشخص کرده بود، اجاره کرد. شرط این قرارداد این بود که اگر تالس تصمیم بگیرد از دستگاه‌ها استفاده نکند، مبلغ اجاره به عنوان سود برای صاحبان دستگاه‌ها باقی می‌ماند و تالس هیچ حقی برای ادعای آن نداشت.
سال بعد، که تولید زیتون افزایش یافته بود، تالس دوباره دستگاه‌ها را با همان قیمت توافق شده اجاره کرد و سپس آن‌ها را با قیمتی بالاتر به صاحبان دستگاه‌ها و دیگر افراد ارائه داد و از این طریق سود قابل توجهی کسب کرد. در واقع، در این معامله، نوعی اختیار مورد توافق قرار گرفت. تالس، با پرداخت هزینه اجاره از قبل، حق استفاده یا عدم استفاده از دستگاه‌ها را داشت، بدون اینکه هیچ گونه الزامی داشته باشد. همچنین، صاحبان دستگاه‌ها نیز توافق کرده بودند که اگر تالس بخواهد از دستگاه‌ها استفاده کند، باید با همان قیمت قبلاً تعیین شده موافقت کنند.
حالا، سوال این است که چرا صاحبان دستگاه‌ها با این معامله موافقت کردند؟ دلیل اصلی این بود که آینده کاری آن‌ها نامشخص بود. آن‌ها نمی‌دانستند که آیا در سال آینده قادر به بستن قراردادهای مناسب خواهند بود یا خیر، بنابراین به ارزیابی ابهام آینده پرداختند. این نوع معامله به عنوان اختیار خرید (Call Option) شناخته می‌شود.
انواع مختلف قرارداد اختیار معامله
پس از آنکه با مفهوم اختیار معامله آشنا شدیم، حالا می‌توانیم به این سوال پاسخ دهیم که انواع قراردادهای اختیار معامله چه چیزهایی هستند؟ اختیار معامله را می‌توان بر اساس حق اختیار، سبک اعمال و وجود یا عدم سود و زیان، در دسته‌بندی‌های متفاوتی قرار داد. اختیار معامله از لحاظ حق اختیار در دو دسته، اختیار خرید و اختیار فروش، تقسیم می‌شود که در ادامه به توضیح آن‌ها خواهیم پرداخت:
اختیار خرید: (call option)
قرارداد اختیار معامله خرید، به خریدار این امکان را می‌دهد که در یک زمان معین در آینده و با پرداخت مبلغ مشخصی (premium)، تعداد معینی از یک دارایی را از فروشنده تهیه کند. فروشنده نیز تعهد می‌دهد که آن دارایی را به خریدار بفروشد.
اختیار فروش: (put option)
قرارداد اختیار معامله فروش، به خریدار این امکان را می‌دهد که در یک زمان معین و با پرداخت مبلغ مشخصی، تعداد معینی از یک دارایی را به فروشنده بفروشد. سپس فروشنده، در صورت تمایل خریدار، متعهد می‌شود که آن دارایی را از وی خریداری کند.
مطلب پیشنهادی: عرضه اولیه در بورس چیست؟
موقعیت‌های مختلف قرارداد اختیار معامله
بر اساس توضیحات ارائه شده، می‌توان گفت که در اختیار معامله چهار حالت ممکن وجود دارد:
خرید اختیار خرید
دارنده این موقعیت اجازه دارد که مقدار معینی از دارایی پایه را با قیمت مشخص در تاریخ سررسید که در جزئیات قرارداد ذکر شده است، خریداری کند. دارنده این موقعیت از افزایش قیمت‌ها تا تاریخ سررسید بهره‌مند خواهد شد. به عبارتی، زمانی که خریدار پیش‌بینی می‌کند که قیمت دارایی پایه نسبت به قیمت اعمال در تاریخ سررسید بیشتر خواهد بود، وارد موقعیت خرید در اختیار خرید می‌شود.
در این حالت، خریدار دارایی را که در بازار نقد با قیمت بالاتر معامله می‌شود، با قیمت اعمال که کمتر از قیمت بازار نقدی است، می‌خرد و می‌تواند آن را با قیمت نقدی به فروش برساند. بدیهتاً هرچه فاصله قیمتی دارایی پایه از قیمت اعمال بیشتر باشد، سود خریدار اختیار خرید نیز بیشتر خواهد بود.
اما در صورتی که قیمت در بازار کاهش یابد، خریدار اختیار خرید هیچ الزامی برای خرید سهم یا دارایی نخواهد داشت و تنها به اندازه مبلغ premium ضرر خواهد دید.
فروش اختیار خرید
فروشنده این اختیار متعهد است که تعداد معینی از دارایی پایه را در تاریخ سررسید و با قیمت مشخص به خریدار بفروشد. در حقیقت، موقعیت فروش در اختیار خرید، طرف مقابل خریدار اختیار خرید است. دارندگان این موقعیت از ریزش قیمت‌ها سود خواهند برد.
آن‌ها پیش‌بینی می‌کنند که قیمت سهام تا زمان سررسید روند کاهشی داشته باشد یا به قیمت اعمال برسد. به این معنی که قیمت دارایی در زمان سررسید به گونه‌ای باشد که احتمال دارد خریدار اختیار خرید از اعمال اختیار خود صرف نظر کند. در این حالت، سود آن‌ها به اندازه فروش قرارداد اختیار معامله در تاریخ معامله اختیار خواهد بود که همان premium است.
خرید اختیار فروش
در این قرارداد، خریدار امکان فروش تعداد معینی از دارایی‌ها را در تاریخ سررسید و با قیمت مشخص به فروشنده دارد. خریدار انتظار دارد که قیمت دارایی پایه کاهش یابد و در صورتی که پیش‌بینی‌های او درست باشد و قیمت دارایی پایه در تاریخ سررسید کمتر از قیمت اعمال باشد، سود خواهد کرد.
در این شرایط، خریدار می‌تواند دارایی را با قیمت پایین‌تری از بازار نقد خریداری کند و آن را با قیمت اعمال که بیشتر از قیمت نقد است، بفروشد.
اختیار فروش (put option) مانند اختیار خرید (call option) عمل می‌کند، به این ترتیب که هر چه اختلاف قیمت دارایی پایه در بازار نقد نسبت به قیمت اعمال بیشتر باشد، سود خریدار بیشتر می‌شود. تنها تفاوت این است که در اختیار فروش، خریدار در صورتی سود خواهد کرد که قیمت نقدی کمتر از قیمت اعمال باشد.
فروش اختیار فروش
دارنده این اختیار متعهد می‌شود که تعداد معینی از دارایی‌ها را در تاریخ سررسید با قیمت مشخصی از خریدار این اختیار خریداری کند. سود دارنده این اختیار زمانی حاصل می‌شود که پیش‌بینی کند قیمت‌ها در تاریخ سررسید به حدی افزایش یابد که با قیمت اعمال برابر شود و خریدار از اعمال اختیار خود منصرف شود.
در این حالت، سود دارنده برابر با میزان فروش قرارداد اختیار در تاریخ معامله اختیار خواهد بود که همان premium اختیار است.
مزایای قرارداد اختیار معامله
قراردادهای اختیار معامله، مانند سایر ابزارهای مشتقه، دارای مزایا و معایب خاص خود هستند. در زیر، به بررسی برخی از مزایای این نوع قراردادها می‌پردازیم:
اهرم مالی
قراردادهای اختیار معامله به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که با سرمایه کمتری، یک موقعیت را مدیریت کنند. به عبارتی، این خاصیت باعث می‌شود که سود یا زیان معاملات در یک دوره زمانی نسبت به سرمایه گذاری اولیه (قیمت اختیار پرداخت شده توسط خریدار یا دریافت شده توسط فروشنده) چند برابر شود.
فرض کنید یک سرمایه‌گذار با پرداخت ۵۰۰۰ ریال، اختیار خرید ۱۰۰۰۰ سهم شرکت ایران خودرو با قیمت توافقی ۳۳۰۰ ریال و با سررسید شش ماهه را خریداری کرده است.
حال اگر قیمت هر سهم ایران خودرو در تاریخ سررسید به ۴۰۰۰ ریال برسد، خریدار اختیار با اعمال اختیار خود، مبلغ ۷۰۰۰۰۰۰ ریال (۱۰۰۰۰*(۴۰۰۰-۳۳۰۰)) سود خواهد کرد، در حالی که فقط ۵۰۰۰ ریال برای خرید اختیار پرداخت کرده است. در این حالت، فروشنده اختیار با دریافت ۵۰۰۰ ریال، متحمل زیان ۷۰۰۰۰۰۰ ریالی می‌شود.
مطلب پیشنهادی: صندوق اهرمی چیست؟ ۲ مزیت صندوق های اهرمی
کاهش ریسک
خرید قرارداد اختیار معامله برای یک دارایی پایه به جای خود دارایی، ریسک را کاهش می‌دهد و زیان خریدار برابر با مبلغی است که برای خرید اختیار معامله پرداخت کرده است.
در واقع، قراردادهای اختیار معامله به عنوان یک ابزار برای پوشش ریسک مورد استفاده قرار می‌گیرند که به سرمایه‌گذار این امکان را می‌دهد تا ریسک خود را در برابر نوسانات نامطلوب قیمت کاهش دهد.
کسب سود بدون داشتـن دارایی پایه
برای ورود به موقعیت خرید یا فروش در قراردادهای اختیار معامله، لازم نیست که دارایی پایه را در اختیار داشته باشید. برخی از کارگزاری‌ها برای اطمینان از ایفای تعهد فروشنده اختیار خرید، شرط داشتن سهم یا دارایی پایه را برای ورود به معامله قرار می‌دهند. اما، بسیاری از کارگزاری‌ها فقط به دریافت وجه تضمین اکتفا می‌کنند.
وجه تضمین اختیار معامله
وجه تضمین اولیه
در قراردادهای اختیار معامله، دارنده موقعیت خرید حق اعمال قرارداد را دارد. بنابراین، خریدار اختیار معامله نیازی به تودیع وجه تضمین ندارد و فقط باید مبلغ قرارداد را به همراه کارمزدهای مربوطه در حساب عملیاتی خود داشته باشد. از سوی دیگر، دارنده موقعیت فروش ملزم به اجرای تعهدات خود نسبت به خریدار است.
بنابراین، باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین اولیه در حساب قدرت خرید خود داشته باشد. این مبلغ ثابت است و فقط در زمان ثبت سفارش فروش قابل استفاده است. می‌توان مبلغ وجه تضمین اولیه را در تابلو معاملاتی نماد مشاهده کرد.
وجه تضمین لازم
بعد از ثبت سفارشات فروش، بورس مبلغ نهایی وجه تضمین را که به عنوان “وجه تضمین لازم” شناخته می‌شود، در انتهای جلسه معاملاتی محاسبه و اعلام می‌کند. مشتری باید حداقل ۷۰ درصد از این مبلغ را در حساب قدرت خرید خود نگه دارد. اگر این مورد رعایت نشود، مشتری اخطاریه افزایش وجه تضمین دریافت می‌کند و باید حساب قدرت خرید خود را شارژ کند.
ریسک‌های قرارداد اختیار معامله
نقدشوندگی بازار
ممکن است نماد مورد نظر از حجم بالایی از عرضه و تقاضا برخوردار نباشد که به ما امکان تعدیل راحت‌تر موقعیت‌هایمان را بدهد.
کال مارجین
در قراردادهای اختیار معامله، فروشندگان متعهد هستند که دارایی پایه را در تاریخ سررسید تحویل دهند. برای اطمینان از این تعهد، فروشندگان باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین در بورس کالا سپرده کنند.
بر اساس دستورالعمل بورس کالای ایران، وجه تضمین اولیه برای فروشندگان قراردادهای اختیار معامله، ۲۰ درصد از ارزش قرارداد است. پس از ایجاد موقعیت فروش، فروشنده باید موجودی سپرده‌گذاری شده خود را به گونه‌ای حفظ کند که بیش از ۷۰ درصد وجه تضمین لازم باشد.
اگر موجودی سپرده‌گذاری شده فروشنده به کمتر از ۷۰ درصد وجه تضمین لازم برسد، بورس کالا به فروشنده اخطاریه کال مارجین می‌دهد. فروشنده موظف است ظرف ۲۴ ساعت از تاریخ دریافت اخطاریه، موجودی سپرده‌گذاری شده خود را به میزان مورد نیاز افزایش دهد. در غیر این صورت، بورس کالا معامله‌های فروشنده را تا زمانی که موجودی سپرده‌گذاری شده به میزان مورد نیاز افزایش پیدا نکند، مسدود می‌کند.
تفاوت اختيار معامله با قرارداد آتی
تفاوت اصلی بین بازار آتی و اختیار معامله این است که در قراردادهای آتی، خطر احتمالی سفته‌بازی در مقایسه با سود احتمالی آن، بیشتر است.
در مقابل، در اختیار معامله، بدون توجه به اینکه چقدر قیمت دارایی پایه کاهش یافته است، خسارت خریدار به صورت ثابت و معادل با مبلغ پرداختی برای خرید اختیار محدود می‌شود. همچنین، در قرارداد آتی، هر دو طرف متعهد به اجرای قرارداد هستند، در حالی که در قرارداد اختیار معامله، یک طرف متعهد است و طرف دیگر اختیار اجرای قرارداد را دارد.
مطلب پیشنهادی: نرخ بهره چیست؟
لیست نمادهای بازار اختیار معامله
برای دسترسی به لیست نمادهای فعال در بازار اختیار معامله سهام، دو روش زیر را می‌توانید در نظر بگیرید:
یک: با مراجعه به وب‌سایت tse.ir و دسترسی به بخش اطلاعات بازار، سپس قسمت اختیار معامله و در نهایت انتخاب لیست نمادهای معاملاتی، می‌توانید لیست نمادهای فعال در بازار اختیار معامله سهام را مشاهده کنید.
دو: با استفاده از سامانه معاملاتی کارگزاری خود، به قسمت اختیار معامله مراجعه کرده و لیست نمادهای فعال را ببینید.
مطلب پیشنهادی: بازار آتی کالا چیست؟
سخن آخر
قراردادهای اختیار معامله سهام، ابزارهای مالی مشتقه‌ای هستند که سرمایه‌گذاران را قادر می‌سازند تا در یک دوره زمانی معین، دارایی پایه را با قیمت موافقت شده خرید یا فروش کنند. این قراردادها در دو شکل اختیار خرید (Call Option) و اختیار فروش (Put Option) در دسترس هستند.
